پارسیگ از دید زبانشناسی (۲)

 این فرسته ادامه فرسته «پارسیگ از دید زبانشناسی (۱)» است. برای خواندن جستار پیشین بر آن    کلیک کنید.

---

در فرسته پیشین گفتیم که زبان‌های ایرانی میانه چیستند و چندتا هستند و روایاتشان بازگو گشتند. باری در اینجا می‌خواهیم همانندی‌ها و ناهمانندی‌های زبان‌های ایرانی میانه بیان شوند.

زبان‌های ایرانی: همانندی‌ها و ناهمانندی‌ها

زبان‌های ایرانی میانه دستگاه صرف یا گردانیدن پیچیده پیشین یعنی زبان‌های ایرانی باستان را کنار می‌گذارند و بقول حافظ «طرحی نو » می افکنند. یکی دیگر از دگرگونی‌های چشمگیر این زبان‌ها دگرگونی‌های ژرفناک آوایی است.

فارسی نو و زبان‌های پهلوانیگ و پارسیگ

اینکه به راستی چه زمانی پارسیگ و پهلوانیگ فراموش شده‌اند کاری بس سخت دشوار است زیرا که فرایند دگرش و دگردیسی پارسیگ به فارسی نو و پهلوانیگ به زبان‌های خویشاوند نوینش فرایندی چند هزار ساله بوده و یک شبه رخ نداده است. حتی گاهی برخی از پژوهشگران و زبان‌شناسان بر این باور هستند که این دو زبان هنوز زنده هستند و در دیسه‌های زبان‌های برخی روستاها و مناطق سخت گذار ایران بویژه در زاگرس و بیابان‌های دشت مرکزی ایران بجای مانده‌اند.

ریشه‌شناسی واژه «آب»

واژگان، فروزگان و کارواژگان پارسیگ دارای ریشه‌‌شناسی ویژه بخودی هستند که اگر کسی زبردست و کارآزموده نباشد، دچار گمراهی و سردرگمی می‌شود. در این فرسته می‌خواهیم به بررسی ریشه‌های واژه پارسیگ (آب-āb) بپردازیم. باشد که مورد پذیرشتان قرار گیرد.

Āb

āb : آب. این واژه در نوشته‌های دینی پارسیگ به دیسه 𐭠𐭯- ʾp̄ و در نوشته‌های مانوی پارسیگ به دیسه 𐫀𐫁-ʾb نمایان می‌شود که برگرفته از پارسی باستان  𐎠𐎱𐎡- از نیا-ایرانی یا پویرو-ایرانی (Proto-Iranian) Hā́fš* .

پارسیگ از دید زبانشناسی (۱)

پیش از آنکه درباره زبان پارسیگ بپردازیم بایستی با دانسته‌هایی همچون ایرانی میانه، نگارش آن و ... آشنا شویم.

ایرانی میانه چیست؟

روزگار میان فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی تا شکست ساسانیان از تازیان و اسلام‌گرایی ایرانیان را در زبانشناسی زبان‌های ایرانی، زبان‌های ایرانی میانه (Middle Iranian) می‌خوانند. این زبان‌ها دارای خط یا دبیره هستند و از اینرو هر آنچه اثر نوشتاری پیشا-اسلامی و غیر-میخی یافت شود (با دانستن و احتساب زمان نوشته) می‌توان آن را از ایرانی میانه دانست. کهن‌ترین نوشتارهای ایرانی میانه به زبان‌های ایرانی میانه خاوری مانند سغدی و سکایی برمی‌گردد. دبیره‌های این زبان‌ها گوناگون و با خاستگاه‌های ناهمسان هستند. همچون دبیره‌های مانوی، براهمی، سریانی، پهلوی (اشکانی، ساسانی (سنگنبشته‌ای، نسکی، سکه‌ای و شکسته (وشته) ) و زبوری)، سغدی، یونانی-بلخی و خوارزمی. تا پیش از رمزگشایی و برگردان نوشته‌های بلخی که به دبیره یونانی است، دانشمندان زبانشناسی زبان‌های ایرانی میانه را با مانستگی میان دبیره‌هایشان رده‌بندی می‌کردند زیرا بر این باور بودند که «خط بعنوان نماد یکپارچگی ایرانی میانه» است.

پارسیگ از دید زبانشناسی (پیشگفتار)

دانش سترگ زبانشناسی، یکی از شاخه‌های پربار ادب و علم است که روز به روز پیشرفت می‌کند. در این مدتی که نبودیم و درگیری‌های بسیاری همچون کار و درس و پژوهش زمان را از ما ربوده بود؛ توانستیم که یکی از سرچشمه‌ها و بن‌مایگان گرانمایه و ارزشمند درباره زبان‌شناسی و زبان‌های ایرانی (کهن، میانه و نو) را بیابیم که بدون هیچ بزرگنمایی، بی‌همتاست و بسیار چکیده و کم‌گنجا به همه جستارهای ارزشمند زبانشناختی آن موضوع پرداخته است. نام کتاب در زبان اصلیش که آلمانی است، «Compendium Linguarum Iranicarum» (راهنمای زبان‌های ایرانی) است که اثر دانشمند و زبانشناس نامور آلمانی بنام «رودیگر اشمیت» (Rüdiger Schmitt) است. این نوشته سترگ که در دو جلد است را استاد گرانپایه، حسن رضایی باغ بیدی سرپرستی ترجمه‌اش را پذیرفتند و توانستند برگ زرینی به درخت پربار دانش زبان‌شناسی در ایران و دیگر هازمان‌های فارسی زبان، بیافزایند. نویسندگان وبلاگ بر این شدند که در میان آموزش‌های زبان‌آموزی و ... از پارسیگ، هر از گاهی بخشی از این کتاب ارزشمند را برایتان بفرستند تا شما نیز از آگاهی‌های بایسته برخوردار گردید.

با سپاس فراوان

بنْ‌مایه(:مرجع) شناسی زبان پارسیگ

برخی از دوستاران و کنجکاوان و ضد البته پژوهندگان امروز و فردای دهلیز ما پیام داده بودند که این واژگان را از کدام سرچشمه می‌آورید و ما  واقعا شیفته واژگان  این شیرین زبان پارسیگ شدیم

نگرندگی یا مناظره در ادب پارسیگ

یکی از نشانه‌های پویندگی هر زبانی، اندازه بار ادبی و شیوه‌های ادبی آن زبان است. پارسیگ با آنکه زبانی باستانی بشمار می‌رفته ولی دارای ادبی پرمایه و پرباری در برخی زمینه‌ها ست. یکی از زمینه‌هایی که ادب پارسیگ در آن خوش درخشیده است؛ نِگرَندگی یا مناظره است. چکامه(:شعر) درخت آسوریک یکی از نوشته‌های دلکش و زیبای نگرندگی در این زبان است که برایتان بارگذاری می‌نمایم.
و اما داستان درخت آسوریک چیست؟ درخت آسوریک گفتگویی میان دو شهرگانی آن روزگاران یعنی ایرانیان و سامیان است. بز در اینجا نماینده شهرگانی ایرانی و درخت خرما که بانام درخت آشوری(آسوری) شناخته شده؛ نماینده شهرگانی میانرودان است. این چکامه در اصل به زبان پهلوانیگ (پارتی/اشکانی) بوده و سپس به زبان پارسیگ ترجمه شده است؛ باری شمار بسیاری از واژگان و شیوه‌های واگویشی پهلوانیگ در این نوشته بچشم می‌خورد که شماری از اینها را برایتان در زیر آورده‌ام.
روز=rōž  =rōz
-iž = -iz=نیز
از=az = až
پای=pāy=pāδ
در فرسته‌های آینده ددرباره برخی از پرسمان‌ها (:مسائل) نوینی که پس از خواندن نوشته‌ با آن روبرو می‌شوید؛ به بحث و سخن می‌پردازیم

دریافت نوشتار اصلی درخت آسوریگ

دریافت ترجمه درخت آسوریگ (ترجمه احسان طبری)

پژوهشی درباره کارواژه‌های پارسیگ و فارسی نو

یکی از ویژگی‌های زبان پارسیگ توانایی بی‌مرز در ساختن کارواژه (:فعل) است. پیشوندها و ساخت‌های کارواژه‌ای ساده ولی راه‌انداز و کارگر منجر شده که پارسیگ از دید شمار کاروا‌ژه‌ای بی‌همتا باشد و بتوان آن شیوه‌های کارواژه‌سازی را الگویی برای پارسی نو در نظر داشت. گفتار (:مقاله‌) زیر به بررسی این توانایی می‌پردازد. امیدوارم که از آن خوشتان بیاید. این گفتار را می‌توانید از پیوند زیر دریافت نمایید

دریافت پژوهشی درباره کارواژه‌های پارسیگ و فارسی نو

پژوهشی درباره واژگان عالمانه زبان پارسیگ

واژگان عالمانه یا دانشورانه؛ واژگانی هستند که تنها در نوشته‌های دانشی و خرددوستی (:فلسفی) و چَم‌ْگویی (:منطقی) یافت می‌شوند. این واژگان بیشتر دارای دیسه‌ها و واگویش‌های کهن هستند. برای نمونه کارواژه‌ی یَشْتْن (yaštan) که دیسه‌ی کهن واژه جشن در زبان‌های ایرانی میانه و نو است برای جشن گرفتن و شادی کردن و ستودن آمده است. در پیوند زیر یکی از پژوهش‌های خوب درباره واژگان عالمانه در زبان فارسی نوین شاهنامه فردوسی است.

دریافت پژوهشی درباره واژگان عالمانه

واج‌شناسی و الفباشناسی زبان پارسیگ

الفبا و واج‌های زبان پارسیگ چیست؟
زبان پارسیگ دارای الفبای همیشگی در درازای زیستش نبوده است. در آغازین روزهای زندگانیش به دبیره(=خط) پارسیگ سنگ‌نبشته‌ای نوشته می‌شده‌است سپس الفبایش به گونه‌ای ساده‌تر درآمد که به آن دبیره پارسیگ نوشتاری گویند. هنگامی که الفبای دینی اوستا یا دین دبیره بدست موبدان ساخته شد، از برای رفع و زدودن دشواری‌های خواندن الفبای دبیره نوشتاری از دین دبیره بهره جویی شد زیرا این الفبا یکی از کامل‌ترین الفباهای ساخته شده برای زبان‌های ایرانی است. پس  از رمزگشایی و خواندن نوشته‌های پارسیگ الفبای لاتینی برای این نوشته‌ها پیشنهاد شده است که از برای آسانی در میان جهانیان و زبانشناسان روایی دارد. زبانشناسان پس از دیوید مک‌کنزی (یکی از بزرگترین زبانشناس انگلیسی در زمینه زبان‌های ایرانی) برای زبان پارسیگ الفبایی برپایه صداها و آواهای ویژه آن زبان ساختند. در این الفبا واج‌ها به دو دسته همخوان و واکه بخش می‌شوند. همخوان واج‌هایی هستند که همواره برای ادای آن‌ها نیازمند واکه‌ها هستیم برای نمونه واج /ب/ یا /پ/ در زبان فارسی؛ ولی واکه‌ها واج‌هایی هستند که مستقلا ادا می‌شوند مانند /آ/ یا /او/ در زبان فارسی.
جدول‌های واجی برای این زبان به گونه نگاره زیر است:

واکه‌ها

همخوان‌ها

نخستین تلاش‌ها برای به رشته نوشتار درآوردن زبان پارسیگ به روزگار اردشیر بابکان و فرزند نامورش شاهپور ساسانی است. در آن روزگار دبیران به دبیره‌ای برساخته و برگرفته از زبان پهلوانیگ سنگ‌نبشته‌ای؛ دبیره پارسیگ سنگ‌نبشته‌ای که دربردارنده نوزده نماد و حرف بود را بکار بردند. سنگ‌نبشته شاهپور بر کعبه زرتشت یکی از نخستین نوشته‌های بجای مانده از آن روزگار ست که به شرح رخداد جنگ‌های رومیان با وی می‌پردازد. دبیره نوشتاری که گاهی آن را کتابی نیز می‌خوانند دبیره‌ای برگرفته از دبیره سنگ‌نبشته‌ای پارسیگ است که دارای چهارده حرف است. این دبیره یکی از سخت‌ترین و دشوارترین و کژتاب‌ترین دبیره برای نوشتن زبان پارسیگ است که شوربختانه بالای ٪۷۰ نوشته‌های مانده از این زبان به همین دبیره آسانْ نویس ولی دشوارْ فهم است.

جدول سنجش الفباهای ایرانی میانه با آرامی شاهنشاهی

اگر تیزبینانه به جدول سنجش الفباها بنگرید در سمت راست جدول واژه Psalter خودنمایی می‌کند که به معنای «زَبوری» (زبور داوود (ع)) است. این الفبا ویژه ترسایان ایرانی در روزگار ساسانیان بوده است که انجیل یا اونگلیون (Ēwangelyōn) را بدان می‌نوشتند. امروزه تنها پاره‌ای از آن انجیل (زبور) پارسیگ یافت شده است.