پارسیگ از دید زبانشناسی (۲)

 این فرسته ادامه فرسته «پارسیگ از دید زبانشناسی (۱)» است. برای خواندن جستار پیشین بر آن    کلیک کنید.

---

در فرسته پیشین گفتیم که زبان‌های ایرانی میانه چیستند و چندتا هستند و روایاتشان بازگو گشتند. باری در اینجا می‌خواهیم همانندی‌ها و ناهمانندی‌های زبان‌های ایرانی میانه بیان شوند.

زبان‌های ایرانی: همانندی‌ها و ناهمانندی‌ها

زبان‌های ایرانی میانه دستگاه صرف یا گردانیدن پیچیده پیشین یعنی زبان‌های ایرانی باستان را کنار می‌گذارند و بقول حافظ «طرحی نو » می افکنند. یکی دیگر از دگرگونی‌های چشمگیر این زبان‌ها دگرگونی‌های ژرفناک آوایی است.

فارسی نو و زبان‌های پهلوانیگ و پارسیگ

اینکه به راستی چه زمانی پارسیگ و پهلوانیگ فراموش شده‌اند کاری بس سخت دشوار است زیرا که فرایند دگرش و دگردیسی پارسیگ به فارسی نو و پهلوانیگ به زبان‌های خویشاوند نوینش فرایندی چند هزار ساله بوده و یک شبه رخ نداده است. حتی گاهی برخی از پژوهشگران و زبان‌شناسان بر این باور هستند که این دو زبان هنوز زنده هستند و در دیسه‌های زبان‌های برخی روستاها و مناطق سخت گذار ایران بویژه در زاگرس و بیابان‌های دشت مرکزی ایران بجای مانده‌اند.

ریشه‌شناسی واژه «آب»

واژگان، فروزگان و کارواژگان پارسیگ دارای ریشه‌‌شناسی ویژه بخودی هستند که اگر کسی زبردست و کارآزموده نباشد، دچار گمراهی و سردرگمی می‌شود. در این فرسته می‌خواهیم به بررسی ریشه‌های واژه پارسیگ (آب-āb) بپردازیم. باشد که مورد پذیرشتان قرار گیرد.

Āb

āb : آب. این واژه در نوشته‌های دینی پارسیگ به دیسه 𐭠𐭯- ʾp̄ و در نوشته‌های مانوی پارسیگ به دیسه 𐫀𐫁-ʾb نمایان می‌شود که برگرفته از پارسی باستان  𐎠𐎱𐎡- از نیا-ایرانی یا پویرو-ایرانی (Proto-Iranian) Hā́fš* .

دستور زبان (نام)

پیشگفتار

زبان پارسیگ نیای راست پارسی نو (پارسی دری/ فارسی) همانند فرزند پاکزادش دارای گردانیدن یا تصریف واژگان سنگین و سختی نیست. گردانیدن (inflection یا inflexion)^[۱] یکی از ویژگی‌های زبان‌های هندو-اروپایی بویژه زبان‌های کهن و باستان آن‌هاست ولیکن در زبان‌های ایرانی میانه باختری همچون پهلوانیگ و پارسیگ اینچنین نیست. از اینرو نمی‌توان زبان‌های ایرانی میانه باختری را زبان‌های گردانشی واژگانی شمرد و این گفته‌ها که فلان زبان ایرانی نو باختری از خاستگاه اوستایی است دروغی بیش نیست.

پارسیگ از دید زبانشناسی (۱)

پیش از آنکه درباره زبان پارسیگ بپردازیم بایستی با دانسته‌هایی همچون ایرانی میانه، نگارش آن و ... آشنا شویم.

ایرانی میانه چیست؟

روزگار میان فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی تا شکست ساسانیان از تازیان و اسلام‌گرایی ایرانیان را در زبانشناسی زبان‌های ایرانی، زبان‌های ایرانی میانه (Middle Iranian) می‌خوانند. این زبان‌ها دارای خط یا دبیره هستند و از اینرو هر آنچه اثر نوشتاری پیشا-اسلامی و غیر-میخی یافت شود (با دانستن و احتساب زمان نوشته) می‌توان آن را از ایرانی میانه دانست. کهن‌ترین نوشتارهای ایرانی میانه به زبان‌های ایرانی میانه خاوری مانند سغدی و سکایی برمی‌گردد. دبیره‌های این زبان‌ها گوناگون و با خاستگاه‌های ناهمسان هستند. همچون دبیره‌های مانوی، براهمی، سریانی، پهلوی (اشکانی، ساسانی (سنگنبشته‌ای، نسکی، سکه‌ای و شکسته (وشته) ) و زبوری)، سغدی، یونانی-بلخی و خوارزمی. تا پیش از رمزگشایی و برگردان نوشته‌های بلخی که به دبیره یونانی است، دانشمندان زبانشناسی زبان‌های ایرانی میانه را با مانستگی میان دبیره‌هایشان رده‌بندی می‌کردند زیرا بر این باور بودند که «خط بعنوان نماد یکپارچگی ایرانی میانه» است.

پارسیگ با پهلوانیگ چه تفاوتهایی دارند؟

تا سالیان درازی از روزگار کهن اسلامی تا چند دهه پیش پنداشته میشد که زبانهای پارسیگ و پهلوانیگ یک زبان بوده و این دگرش ها و ناهمسانیهای لهجه ای یا گویشی این زبانهاست. برای نمونه شادروان استاد معین -که خدایش در بهشتش کناد- پارسیگ را پهلوی ساسانی (جنوبی) و پهلوانیگ را پهلوی اشکانی (شمالی) میداند. این دیدمان و نگرش به این زبانها، تا نسل پس از شادروان استاد معین ادامه داشت تا آنکه پس از واکاویهای زبانشناختی، زبانشناسان این دو زبان را جدا از هم دانستند.

نگرندگی یا مناظره در ادب پارسیگ

یکی از نشانه‌های پویندگی هر زبانی، اندازه بار ادبی و شیوه‌های ادبی آن زبان است. پارسیگ با آنکه زبانی باستانی بشمار می‌رفته ولی دارای ادبی پرمایه و پرباری در برخی زمینه‌ها ست. یکی از زمینه‌هایی که ادب پارسیگ در آن خوش درخشیده است؛ نِگرَندگی یا مناظره است. چکامه(:شعر) درخت آسوریک یکی از نوشته‌های دلکش و زیبای نگرندگی در این زبان است که برایتان بارگذاری می‌نمایم.
و اما داستان درخت آسوریک چیست؟ درخت آسوریک گفتگویی میان دو شهرگانی آن روزگاران یعنی ایرانیان و سامیان است. بز در اینجا نماینده شهرگانی ایرانی و درخت خرما که بانام درخت آشوری(آسوری) شناخته شده؛ نماینده شهرگانی میانرودان است. این چکامه در اصل به زبان پهلوانیگ (پارتی/اشکانی) بوده و سپس به زبان پارسیگ ترجمه شده است؛ باری شمار بسیاری از واژگان و شیوه‌های واگویشی پهلوانیگ در این نوشته بچشم می‌خورد که شماری از اینها را برایتان در زیر آورده‌ام.
روز=rōž  =rōz
-iž = -iz=نیز
از=az = až
پای=pāy=pāδ
در فرسته‌های آینده ددرباره برخی از پرسمان‌ها (:مسائل) نوینی که پس از خواندن نوشته‌ با آن روبرو می‌شوید؛ به بحث و سخن می‌پردازیم

دریافت نوشتار اصلی درخت آسوریگ

دریافت ترجمه درخت آسوریگ (ترجمه احسان طبری)